Wensen rond ons levenseinde

Een boeddhistisch perspectief

Inleiding

Deze tekst is bedoeld voor iedereen die wil reflecteren op wensen rond het eigen sterven binnen de Tibetaans boeddhistische visie. Als die wensen bekend zijn kunnen ze gecommuniceerd worden naar geliefden, zorgverleners, … en de leden van de eigen spirituele gemeenschap.  Ook is het mogelijk de eigen wensen samen met hen vast te stellen. In dat geval wordt het hen duidelijk wat de achtergrond en betekenis is van de wensen die we hebben.

Bij het vaststellen van de wensen zijn twee zaken belangrijk. Allereerst is het belangrijk persoonlijke behoeftes en wensen uit te spreken. Daarnaast is het belangrijk om de wensen flexibel genoeg te maken om de gevoeligheden van de achterblijvers die mogelijk minder vertrouwd zijn met de Tibetaans boeddhistische visie en beoefeningen, te honoreren.  

Het uitspreken en delen van onze behoeftes en wensen voor ons levenseinde wordt gezien als een handeling van mededogen voor onszelf en voor diegenen aan wie wij onze zorg toevertrouwen. Onze wensen zijn immers ook bedoeld om aan hun angst en onzekerheid tegemoet te komen, die zich kunnen gaan voordoen tijdens hun zorg voor ons.  

De verschillende suggesties hieronder omvatten opvattingen en beoefeningen van het Tibetaanse boeddhisme. Het is nodig om ze naar onze persoonlijke situatie te vertalen. Ook zijn ze bedoeld om het stervenseinde aan te vullen en zijn ze niet bedoeld om in plaats te komen van bijvoorbeeld het opstellen van een testament, het verdelen van bezittingen, organisatie rond de begrafenis of crematie, of de specifieke zorg die we willen hebben als we bijvoorbeeld in een ziekenhuis liggen. Het is daarom mogelijk dat sommige suggesties niet geschikt of bruikbaar zijn. We kunnen daarom niet spreken over de ‘juiste’ manier om ze in praktijk te brengen. Wat wel door veel spirituele leraren expliciet belangrijk gevonden wordt tijdens het stervensproces is dat er naast alle wensen die er zijn, in elk geval de omgeving van de stervende rustig en vredig is. Die rust en vrede ontstaat vanuit de innerlijke staat van geest van de aanwezigen. In andere tradities kan voor geest ook ziel gelezen worden. In het boek van Sebo Ebbens wordt in deel 2 bij de beoefeningen 16 en 20 gesproken over de behulpzame en innerlijke vriend(in). 

Het doorspreken van de eigen wensen met anderen maken het belang voor de anderen groter. Dat kan echter lastig zijn. Gesprekken over de dood zijn immers kwetsbaar en gevoelig, zeker wanneer dat gesprek gevoerd wordt met iemand die gaat sterven. Het is nodig zo’n gesprek daarom goed voor te bereiden. Ook is het goed de anderen te laten weten dat we zo’n gesprek willen voeren omdat we het belangrijk vinden hun medewerking, begrip en ondersteuning te krijgen. Tegelijkertijd kunnen we hen laten weten dat zo’n gesprek ook voor ons niet gemakkelijk is.  

Tot slot: het vastleggen van de wensen in een schriftelijk document maakt het nog geen wettelijk document. Mocht het belangrijk zijn om de wensen en richtlijnen en dergelijke wettelijk vast te leggen dan is het goed om dat tijdig met een notaris te overleggen. Evenzeer is het belangrijk om in geval van bijvoorbeeld euthanasie dat tijdig met een huisarts te overleggen. Ook voor bijvoorbeeld orgaandonatie is het belangrijk dat in een officieel document vast te leggen. Klik op deze website op aanvullingen voor meer informatie over euthanasie en orgaandonatie.

1. Richtlijnen en verzoeken vooraf aan ons sterven

Mijn wensen wat betreft de sfeer om mij heen zijn de volgende: 

  • Ik wil graag dat de omgeving rustig is met mensen die mediteren, contempleren, ‘Liederen van Realisatie’ zingen, of innerlijk sprekend of hardop liturgieën uitvoeren. Mijn wensen daarin zijn …
  • Ik wil graag specifieke muziek horen op de achtergrond. Mijn voorkeur gaat uit naar: … 
  • Ik wil graag verschillende afbeeldingen om me heen hebben staan zoals afbeeldingen van geliefden, afbeeldingen van spirituele leraren, afbeeldingen van yidams, thangka’s, ….
    Mijn wensen wat betreft afbeeldingen zijn: …
  • Ik zou graag willen dat er wierook wordt aangestoken (of juist niet). Mijn wensen over de wierook zijn: …
  • Ik zou graag willen dat mensen me regelmatig vragen of ik die muziek en dergelijke op een specifiek moment nog steeds wil.

Mijn wensen voor ondersteuning van familie, vriendelijk en zorgverleners zijn de volgende: 

  • Ik zou graag de volgende personen tijdens het stervensproces om me heen willen hebben: …
  • Als ik in pijn ben zou ik graag zoveel pijn medicatie willen hebben dat er een goede balans is tussen in bewustzijn zijn en me redelijk comfortabel voelen. Het is voor mij namelijk belangrijk om zoveel mogelijk bij mijn proces van sterven aanwezig te kunnen zijn. Klik op pijnmedicatie op deze website voor meer informatie.
  • Ik wil graag dat mijn lichaam 1-3 dagen met rust gelaten wordt, nadat ik mijn laatste adem heb uitgeblazen. Dit is geen absolute wens, omdat ook andere factoren een rol kunnen spelen. Zie even verderop.

2. Richtlijnen en wensen wanneer het sterven dichtbij komt 

De volgende tekst moet gezien worden als basis voor eigen opmerkingen. Het is mogelijk bij deze tekst eigen aantekeningen toe te voegen. Het is ook mogelijk om op basis van deze tekst een eigen tekst te schrijven.

De boeddhistische leringen praten over de dood als een overgang (bardo) tussen leven en wedergeboorte. Zij geloven (ik geloof) dat het moment van sterven een belangrijke kans is voor onze (mijn) spirituele ontwikkeling. Het moment van sterven en de periodes daar vlak voor en daar vlak na worden gezien als bijzonder krachtig dankzij de (mijn) toegenomen gevoeligheid van het (mijn) bewustzijn in die periode. Om die reden is het belangrijk voor de stervende (mijzelf) en degenen die om het (mijn) sterfbed zitten een helder kennende en kalme geest te ontwikkelen. Dat zal iedereen (mij en de anderen) aanmoedigen om mij mijn spirituele beoefeningen te herinneren en op die beoefeningen te vertrouwen gedurende het (mijn) stervensproces. Het is bijzonder plezierig wanneer jullie mij regelmatig helpen mijn beoefeningen te herinneren. 

Ik zie mijn dood niet als een falen of als een tragedie maar als een natuurlijk onderdeel van de cyclus van leven, dood en wedergeboorte. Echter, zoals geboorte wordt gemarkeerd door de pijn van het brengen van een nieuw leven in de wereld, zo wordt het sterven gemarkeerd door de pijn van verlies. Tegelijk met dit verlies geeft deze situatie ons (mij) ook de mogelijkheid om deze overgang met gewaarzijn, vriendelijkheid en ondersteuning tegemoet te treden. Daarom verzoek ik jullie dringend en vriendelijk de verzoeken te honoreren, die ik mijn familie, geliefden en vrienden (jullie) gevraagd heb bij het ondersteunen van mij bij mijn sterven en daarna. 

Wanneer mijn sterven dichtbij is
Wanneer mijn sterven dichtbij is verzoek ik jullie vriendelijk om mijn spirituele leraar in te lichten, evenals de leden van mijn spirituele gemeenschap. Het gaat om de volgende personen: … Zij weten wat ze voor mij kunnen doen.

Mij herinneren aan wat te doen rond het (mijn) sterven
Wanneer het sterven dichterbij komt heb ik specifieke wensen. Ik hoop dat jullie me daaraan willen herinneren. 

  • Herinner me regelmatig dat de essentie van mijn geest volledig zuiver is;
  • Denk aan mij en alle anderen met liefdevolle vriendelijkheid en mededogen en herinner me mijn wens dat ik graag wil dat jullie en alle anderen gelukkig willen worden en vrij willen zijn van lijden en gedoe;
  • Herinner me dat ik alle gehechtheden zoveel mogelijk los moet laten, en dat ik dat moet doen met vriendelijkheid;
  • Herinner mij de beoefeningen die ik graag zou willen doen. Of doe ze samen met mij. Zie even verderop;
  • Herinner me dat ik me realiseer dat de Boeddha’s en bodhisattva’s onbeperkte liefde en mededogen hebben, voor iedereen, en dus ook voor mij;
  • Herinner me eraan om zoveel mogelijk te ontspannen in de ware aard van mijn geest: het natuurlijke heldere gewaarzijn; 
  • Herinner me eraan dat alle verschijnselen als een droom zijn, ook de verschijnselen die ik in de bardos zal tegenkomen; 

Verder:

Bied me alsjeblieft jullie liefde, bemoediging en rustige aanwezigheid aan
Tijdens mijn sterven zal ik een onbekend terrein binnentreden. Ondersteun me daarin alsjeblieft met jullie liefde, bemoediging en rustige aanwezigheid. Over dat laatste: in het boek wordt rustige aanwezigheid de ‘innerlijke vriend of vriendin’ genoemd (beoefening 16). Als het proces van mijn sterven of de gebeurtenis van mijn sterven conflicten oproepen of krachtige gevoelens bij mijn familie, geliefde en vrienden, bied ze dan alsjeblieft liefde en aardigheid aan. 

Ik begrijp heel goed dat dit voor jullie ook een emotionele gebeurtenis is. Als jullie je daarom verdrietig voelen, is het goed om een korte pauze te nemen en wat tijd voor jezelf te nemen door even weg te lopen. Vraag eventueel iemand mee. De andere kant is dat het geen enkel probleem is om plezier te hebben en samen een goede tijd te hebben om me heen. Of zoals in het boek van Sebo Ebbens bij beoefening 20 staat (een tekst van Ivo de Wijs): ‘‘Als ik ooit doodga, kom dan allemaal maar; En houd je flink, of snotter, alles mag; Vooruit, laat het maar druk zijn en luidruchtig; Ik zorg wel voor de stilte op die dag’.  

De houding van mijn lichaam
Als het mogelijk is om te doen, zou ik het bijzonder plezierig vinden als jullie mijn lichaam op de rechterzijde draaien. Dit is de houding van de ‘slapende leeuw’. Als het te veel pijn doet, mij te veel verstoort, of het niet mogelijk is, doe het dan niet. De houding van de ‘slapende leeuw’ is de houding waarin de Boeddha stierf. Er wordt gezegd dat deze houding de overgang van mijn bewustzijn na mijn sterven zal stimuleren. In deel 2 van het boek, beoefening 13, wordt deze houding besproken.

Beoefeningen tijdens het sterven
Ik zou graag willen dat de volgende beoefeningen voor mij worden gedaan. Denk aan beoefeningen als tonglen, de behulpzame vriend(in), de Hart Soetra, essentiële phowa, specifieke recitaties, specifieke Liederen van Realisatie, … Zie ook de verschillende beoefeningen in deel 2 van het boek van Sebo Ebbens. 

Verder stel ik het op prijs als jullie me herinneren aan welke beoefeningen ik zelf kan doen tijdens en na het sterven. Als het mogelijk is kunnen we de beoefeningen ook samen doen. Herinner me aan beoefeningen als: 

3. Richtlijnen en wensen na het sterven

Ik heb de volgende wensen en verzoeken na mijn sterven:  

Laat mijn lichaam 1-3 dagen met rust, indien dat mogelijk is
Na mijn laatste adem wil ik graag dat mijn lichaam gedurende 1 tot 3 dagen met rust wordt gelaten en niet wordt verplaatst. Mijn spirituele gemeenschap weet er meer van als ik dit niet voldoende vooraf heb gecommuniceerd. In het boek van Sebo Ebbens is hierover veel te vinden in de hoofdstukken 5 en 6, en bij beoefening 20.
(Het is goed dit vooraf door te spreken. Het kan namelijk zijn dat het niet mogelijk is om het lichaam met rust te laten bijvoorbeeld wanneer er ook orgaandonatie plaats vindt. In dat geval wordt aangeraden het lichaam eerst bovenin aan te raken en dan geleidelijk naar beneden te gaan. Volgens de leraar Dzogchen Ponlop Rinpoche is het niet nodig ons er al te veel zorgen over te maken. Het is vooral een rustige en vredige omgeving tijdens en vlak na het sterven die belangrijk is).

Mochten er andere omstandigheden zijn die plotseling tot mijn dood geleid hebben zoals  bijvoorbeeld een auto-ongeluk, houd dan niet te strak aan deze wens vast, maar probeer zoveel mogelijk vrede en rust om mij en mijn tocht door de bardos heen te creëren. Doe dat ook voor jezelf.

Beoefeningen en recitaties tijdens en na mijn sterven
Ik zou graag willen dat de volgende beoefeningen en recitaties voor me worden gedaan, indien dat mogelijk is. Als mijn lichaam bewogen moet worden, dan moet dat. Mochten zich verder bijzonder en onverwachte gebeurtenissen voordoen – en dat is een kenmerk van ons leven en dat is dus ook een kenmerk van ons sterven en onze dood – dan wil ik jullie graag laten weten dat ik elke uitdrukking en handeling die gebaseerd is op vriendelijkheid en mededogen zeer op prijs stel. Die vriendelijkheid en mededogen zijn belangrijker dan lange discussies over alle details voor mijn zorg.

Ik heb de volgende wensen voor beoefeningen en recitaties tijdens en na mijn sterven: …

Verder verzoek ik mij op de lijst te zetten van gebeden van mijn spirituele sangha gedurende en na mijn sterven. Licht de directeur (coördinator) van mijn spirituele gemeenschap in met het verzoek daarvoor zorg te dragen.

Plan voor crematie
Ik heb het volgende plan voor een begrafenis, crematie of herdenkingsdienst. Ik voeg een lijst mensen bij waar jullie mee kunnen spreken over mijn plan: 

  • … (plan)
  • … (mensen om  mee te spreken over mijn plan)
  • … (overig)

49e dag beoefening
In de Tibetaans boeddhistische traditie wordt gesteld dat onze geest (in sommige traditie wordt gesproken over ziel) er gemiddeld 49 dagen over doet om een plek van wedergeboorte te vinden. Om deze reden zou ik graag willen dat er 49 dagen na mijn overlijden een bijeenkomst wordt gehouden. Deze bijeenkomst kan dezelfde opzet hebben mijn begrafenis of crematie. Ik zou graag willen dat mijn familie samen met de leden van mijn spirituele gemeenschap deze bijeenkomst vormgeven en leiden. Verder zijn natuurlijk al mijn vrienden en vriendinnen welkom. Als de leden van mijn spirituele gemeenschap niet aanwezig kunnen zijn vraag ik mijn vrienden of vriendinnen om de bijeenkomst te leiden. Het belangrijkste van de bijeenkomst is dat we ons onze kostbare relatie herinneren.

Dat we verdrietig zijn is volledig normaal. Dat is een directe uiting van onze nauwe verbintenis. Als leden van de familie, als vrienden en vriendinnen, en als leden van de spirituele gemeenschap kunnen we elkaar aanmoedigen om door te gaan onze verbinding, vriendelijkheid, liefde, waardering en dankbaarheid aan elkaar uit te drukken. Ieder van ons kan de ander helpen om onze spirituele reis te vervolgen. Dat betekent niet dat we niet verdrietig zijn over het verlies. Dat betekent dat we ons onze relatie herinneren met de vriendschap en/of liefde die daarbij hoorde. Het betekent ook dat we ons realiseren dat we de fysieke vorm daarvan moeten loslaten. We doen dat door onze vriendschap voor elkaar in ons hart mee te dragen. 
Anders: …

Recitaties en beoefeningen rond mijn as
Ik zou na een crematie mijn as graag als volgt behandeld willen zien. Wel dient er rekening gehouden met de wetten die gelden. Het is mogelijk te kiezen uit onderstaande lijst: 

  • Ik zou de as graag uitgestrooid willen hebben vanaf een berg tegen de wind in. Ik zou graag daarbij de wens uitgesproken hebben dat dat tot voordeel is voor alle voelende levende wezens die door de as worden aangeraakt. 
  • Ik zou graag willen dat het wordt uitgestrooid in het water (rivier, meer, zee, oceaan) met de wens dat het tot voordeel is voor iedereen die hierdoor wordt aangeraakt. 
  • Ik zou graag willen dat mijn as wordt gemengd met klei en dat daar tsa-tsas van worden gemaakt (tsa-tsas zijn kleine afbeeldingen gemaakt van klei en as). De wens daarbij is dat door het creëren van dergelijke deugdzame beelden van mijn as, alle obstakels kunnen worden gezuiverd. Dit kan ook georganiseerd worden via de leiders van mijn spirituele gemeenschap. 
  • Het is ook mogelijk dat mijn familie en geliefden een deel van de as langer bewaren om op die manier onze relatie te herinneren.
  • … anders.

Een bardo-deken (nog niet gebruikelijk in het Westen)
Ik zou graag willen dat mijn lichaam na mijn sterven bedekt wordt met een speciale deken. Deze deken zit bij mijn persoonlijke bezittingen. Ik wil dat deze deken op het moment van mijn dood door één lid of leden van mijn spirituele gemeenschap wordt aangeboden. Dit is de deken die sommige boeddhisten de ‘bardo deken’ noemen. De symbolen op de deken staan voor de zegeningen van mededogen en wijsheid. Informatie over de bardo-deken is te vinden op: https://www.namsebangdzo.com/Bardo_Package_p/15493.htm. 

Dit zijn mijn wensen.  

Naam: ……

Datum: ……

Naam belangrijkste verzorger: ……

Contactadres belangrijkste verzorger: ……

4. Bronnen, achtergrondinformatie

  • Bovenstaande tekst is geïnspireerd door een tekst van de werkgroep ‘leven en sterven’ van Nalandabodhi Internationaal in Seattle, USA. 
  • Deze website is mede gebaseerd op het boek van Sebo Ebbens: ‘Op de Golven van Geboorte en Dood, Goed Leven en Sterven in Boeddhistisch Perspectief’. Naar dat boek wordt op deze pagina regelmatig verwezen.
  • … (binnenkort worden websites toegevoegd)